Onderzoekers van Sanquin en Amsterdam UMC-AMC werken samen aan een behandeling van afstotingsziekte na stamceltransplantatie, door het ontwikkelen van een therapie met afweercellen. PSV-perschef Thijs Slegers overleed onlangs aan deze afstotingsziekte. Het is een ernstige, soms dodelijke bijwerking van een stamceltransplantatie.
Een stamceltransplantatie kan een noodzakelijke behandeling zijn bij mensen met leukemie en enkele andere bloedziekten. Levensreddend. Maar soms ook levensgevaarlijk. Dat komt door een bijwerking: afweercellen die zich ontwikkelen uit de donorstamcellen keren zich tegen het lichaam van de patiënt. Dit leidt tot de afstotingziekte, graft-versus-host-ziekte genoemd. Ca. 50% van de patiënten krijgt dit na een stamceltransplantatie, 10-30% komt er aan te overlijden.
Nieuwe afweercellen
“Voorafgaand aan een stamceltransplantatie krijgt een patiënt chemotherapie en bestraling”, legt Mette Hazenberg, hoogleraar Hematologie aan het Amsterdam UMC en Sanquin, uit. “Hierbij worden zijn eigen zieke bloedstamcellen in het beenmerg gedood, en wordt er plaats gemaakt voor de donorstamcellen uit het transplantaat. Deze groeien uit tot nieuwe bloedcellen. Rode bloedcellen, bloedplaatjes en witte bloedcellen, de afweercellen. Die afweercellen gaan meteen aan de slag en doden achtergebleven leukemiecellen van de patiënt.”
Omgekeerde afstotingsreactie
Maar bij de helft van de stamceltransplantaties vallen de afweercellen ook de gezonde weefsels aan van de patiënt, bijvoorbeeld in de darmen of longen. Die weefsel zijn gevoelig voor de chemo en bestraling en beschadigd geraakt. De afweercellen willen dat gaan opruimen. Dit wordt ook wel een omgekeerde afstotingsreactie genoemd. Het is niet de patiënt die het transplantaat afstoot, zoals bekend is van orgaantransplantaties, maar het transplantaat dat het lichaam te lijf gaat.
Afweersysteem in het gareel
Hazenberg: “We willen deze afstotingsziekte voorkomen of behandelen door die weefselschade tegen te gaan. Daarvoor zetten we een bepaald type afweercellen in, IL-cellen. Deze cellen zijn nog niet zo lang geleden ontdekt. Je krijg ze met je geboorte mee, ze beschermen en herstellen de weefsels. Zij zijn in staat de overmatige afweerreactie na een stamceltransplantatie tegen het eigen lichaam te dempen, en brengen het afweersysteem weer in het gareel.”
Behandelen met afweercellen
Collega-onderzoeker dr. Carlijn Voermans (Sanquin) vervolgt: “We ontdekten dat wanneer na een transplantatie veel van deze dempende cellen uitgroeiden uit de donorstamcellen, de kans op ernstige afstotingsziekte veel kleiner was. Ons plan is om patiënten die een transplantatie ondergaan te behandelen met een extra portie IL-cellen, die we in het lab opkweken uit een klein deel van de stamcellen van de donor.” Dat vindt plaats op Sanquins Laboratorium voor Celtherapie, het lab dat voor het Amsterdam UMC de gedoneerde stamcellen bewerkt en bewaart en waarvan Voermans afdelingshoofd is.
Laatste stappen
De onderzoekers zijn al zo ver dat ze met de laatste stappen bezig zijn om het product te laten voldoen aan de eisen voor toediening aan de mens. “Als alles mee zit hopen we met een paar jaar patiënten te kunnen behandelen met deze dempende afweercellen die we opkweken uit het stamceltransplantaat”, besluit Voermans. “En, wie weet, kunnen we in de toekomst deze cellen opkweken uit bloed van onze bloeddonors, zodat we een altijd cellen bij de hand hebben wanneer een patiënt die nodig heeft. Maar dat is voorlopig nog toekomstmuziek.”
10 jaar onderzoek
De onderzoekers werden op het spoor gezet van de genezende rol van IL-cellen door onderzoek dat ruim 10 jaar geleden is ingezet door Sanquin en Amsterdam UMC-AMC, waarbij van alle patiënten die een stamceltransplantatie ondergingen op gezette tijden bloedmonsters werd verzameld. Een deel van de patiënten ontwikkelde de afstotingziekte, een deel niet. Deze biobank maakt het mogelijk te zoeken naar oorzaak en behandeling van de afstotingziekte, en naar biomarkers die voorspellen wie het krijgt.
Al die kennis bij elkaar heeft bijgedragen aan het ontwikkelen van deze cellulaire therapie. Thijs Slegers kon niet meer beter worden. Maar voor toekomstige patiënten is er hoop op het terugdringen van die verwoestende afstotingsziekte.