Sanquin wil in de toekomst voor mensen die bloedtransfusies nodig hebben, zoals patiënten met sikkelcelziekte of het Diamond-Blackfan anemie-syndroom, op grote schaal rode bloedcellen kweken vanuit zogenaamde geïnduceerde pluripotente stamcellen. Ook zijn er plannen om dergelijke iPS-cellen van de patiënt zelf genetisch te repareren om de ziekte te genezen.
Eszter Varga vertelt dat Sanquin de geïnduceerde pluripotente stamcellen (iPSC) vanuit witte bloedcellen uit donorbloed maakt. Zij is stamcelbioloog, senior postdoc en hoofd van de iPSC-faciliteit van Sanquin. `We herprogrammeren de witte bloedcellen naar een stadium alsof het embryonale stamcellen zijn. Deze stamcellen kun je weer alle richtingen uitsturen. Wij maken er rode bloedcellen van. In bioreactoren gaan we de productie ervan flink opschalen. Met het kweekbloed willen we patiënten behandelen voor wie het lastig of onmogelijk is transfusiebloed te vinden vanwege hun hele specifieke bloedgroepprofielen.’
TRACER
Binnen het Nederlandse project TRACER (TReating hereditary Anemias through stem CEll Research), waaraan naast hét bloedinstituut Sanquin ook enkele universiteiten meedoen, worden de iPS-cellen specifiek ingezet voor onderzoek naar sikkelcelziekte en het Diamond-Blackfan anemie-syndroom. Dit zijn erfelijke vormen van bloedarmoede. Varga: `Binnen TRACER gebruiken we iPS-cellen van patiënten voor het maken van ziektemodellen om beide vormen van bloedarmoede in het laboratorium te kunnen bestuderen. Met die modellen is het ook mogelijk nieuwe therapieën te testen.’
Geen afstoting
Bovendien willen de onderzoekers binnen TRACER de iPS-cellen gebruiken om gentherapie te onderzoeken. Het plan is om iPS-cellen te maken vanuit witte bloedcellen van een patiënt om daarin vervolgens de ziekmakende genen uit te schakelen of te repareren. Door deze patiënteigen iPS-cellen te laten uitgroeien tot beenmergcellen, is het mogelijk deze gezonde cellen aan de patiënt terug te geven. Er kunnen dan geen afstotingsreacties optreden, een klein risico dat wel bestaat bij donormateriaal en zelfs fataal kan zijn, legt Varga uit. `Hoewel we in het lab al rode bloedcellen vanuit iPS-cellen kunnen produceren, lukt dat nog niet voor beenmergcellen voor beenmergtransplantaties. Een toekomstige combinatie van beenmergstamcelproductie uit iPSC en genetische reparatie van de ziekte zal bloedtransfusies tijdens het leven van de patiënten overbodig maken.’
Sociale en ethische vraagstukken
Om transfusies van kweekbloed en van genetisch gemodificeerde rode bloed- en beenmergcellen in de toekomst op een gepaste manier te doen, werkt Louisanne van Hooff aan de ethische en sociale vraagstukken van deze behandelingen. Zij is medisch antropoloog bij Sanquin en nauw betrokken bij TRACER. `Veel mensen zijn huiverig voor het knutselen aan ons DNA. Daarom is het heel belangrijk om met zowel patiënten, hun zorgverleners en familieleden in gesprek te gaan. We willen weten wat ze van die therapieën vinden en wat hun wensen zijn. We kijken ook welke culturele waarden eraan ten grondslag liggen. Zo heb je in ons land bij sikkelcelziekte vaak te maken met mensen die voorouders hebben in Afrika ten zuiden van de Sahara.’ Een heikel onderwerp is volgens Van Hooff de toegankelijkheid van de behandelingen. `Die zijn namelijk nog peperduur. Enkele miljoenen euro per patiënt. Het mag niet zo zijn dat straks alleen welvarende mensen er gebruik van kunnen maken. Dat moeten we zien te voorkomen.’