Er was een tijd, nog niet eens zo heel lang geleden, dat veel pasgeboren kinderen in Nederland aan rhesusziekte stierven. Dankzij wetenschappelijk onderzoek zijn goede behandelmogelijkheden ontwikkeld, met antistoffen uit donorplasma. Sanquin speelde hierin een sleutelrol, want we zijn zo veel meer dan een bloedbank. In de 25 jaar dat we bestaan hebben we veel onderzoek gedaan naar de ziekte. We hopen ook andere delen van de wereld te helpen, waar rhesusziekte helaas nog veel kinderen treft. Terwijl het eigenlijk eenvoudig te voorkomen is.
“Het is een rhesusbaby”, zo wordt het in de volksmond genoemd als een baby rhesusziekte heeft, ofwel HZFP: Hemolytische ziekte van de foetus en pasgeborene. Dat betekent dat de baby ernstige bloedarmoede heeft, omdat de rode bloedcellen worden afgebroken door antistoffen die het van de moeder heeft binnengekregen. De moeder kan die antistoffen aanmaken als zij de bloedgroep rhesus D (RhD)-negatief heeft en haar kind de bloedgroep RhD-positief, en haar bloed komt in aanraking met dat van haar kind. Dat contact kan tijdens de zwangerschap al gebeuren, via de placenta, maar gebeurt meestal tijdens de bevalling. Heeft de moeder de antistoffen eenmaal aangemaakt, dan loopt met name het volgende kind groot risico op rhesusziekte.
Behandeling
Rhesusziekte heeft bij de baby heel zware gevolgen, zoals hartfalen, extreem veel vocht vasthouden en mogelijk zelfs overlijden of levenslange neurologische schade (zoals spastisch of doof zijn). Als het tijdig wordt ontdekt, kun je het gelukkig goed behandelen met bloedtransfusies – met dank aan onze geweldige bloeddonors. Een transfusie kan je net na de bevalling geven, maar ook terwijl het kind zich nog in de baarmoeder bevindt: een intra-uteriene transfusie.
Slim idee
Nog beter is het als je de bloedarmoede kunt voorkómen, door te zorgen dat de moeder geen antistoffen aanmaakt tegen de bloedgroep van haar kind. “Deze oplossing werd bedacht in de jaren 60”, vertelt Ellen van der Schoot. Zij is hoogleraar Experimentele Immunohematologie en doet binnen Sanquin al jarenlang onderzoek naar rhesusziekte. “Op meerdere plekken in de wereld kwamen onderzoekers op het idee dat het expres toedienen van die antistoffen tegen RhD bij de moeder zou kunnen voorkomen dat haar immuunsysteem zélf de antistoffen ging aanmaken. Die toegediende antistoffen brengen gek genoeg geen schade aan bij het kind. Dat ontdekte ook Els Borst, onze latere minister van Volksgezondheid. Zij deed in de jaren 60 onderzoek hiernaar bij de voorloper van Sanquin, het Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst (CLB).”
Landelijk programma
Die toediening van antistoffen bleek zo succesvol, dat in 1969 een landelijk programma werd ingevoerd om rhesusziekte te voorkomen: als zwangere vrouwen de bloedgroep RhD-negatief hadden, kregen ze voortaan preventief een ‘rhesusprik’ toegediend. En dat gebeurt tot op de dag van vandaag. Ellen: “Het grappige is dat we nog steeds niet goed snappen hóe het werkt, alleen dát het werkt: in 99,7% van de risicozwangerschappen maakt de moeder inderdaad zelf geen antistoffen meer aan, als ze een injectie krijgt met antistoffen tegen RhD. 0,3% maakt tóch nog antistoffen aan, zij en hun kindje worden gedurende de hele zwangerschap nauwlettend gevolgd. Sanquin monitort hun bloed op de ontwikkeling van schadelijke antistoffen. Daarvoor hebben we speciale tests ontwikkeld, die de verschillende antistoffen in het bloed kunnen meten. Wanneer het kind gevaar loopt, wordt de moeder verwezen naar het LUMC in Leiden, voor optimale zorg. In Nederland is de diagnostiek en behandeling rondom rhesusziekte echt ontzettend goed geregeld, ons systeem wordt in de hele wereld als voorbeeld gezien.”
Toegewijde donors
De antistoffen in de rhesusprik zijn afkomstig van donors die deze al in hun bloed hebben. Vaak omdat ze zelf als RhD-negatieve vrouw zwanger zijn geweest van een RhD-positief kind. Deze donors laten zich vrijwillig ‘hyperimmuniseren’: dat wil zeggen dat ze een beetje bloedgroep RhD-positief toegediend krijgen zodat ze nog meer van deze antistoffen gaan ontwikkelen. “Jarenlang heeft Sanquin deze rhesusprik zelf gemaakt, in opdracht van het RIVM”, vertelt Ellen. “Nederland was als een van de weinige landen in Europa zelfvoorzienend hierin. De groep donors was klein, maar heel toegewijd. Tot soms wel iedere 2 weken kwamen zij hun plasma doneren om zwangere vrouwen te helpen, heel bijzonder. Helaas heeft Sanquin in 2020 de productie van de rhesusprik moeten stoppen omdat de kosten te groot werden voor de kleine productieschaal. De antistoffen voor deze prikken komen nu uit de Verenigde Staten.”
Geen overbodige prik meer
Een andere belangrijke bijdrage van Sanquin is de ontwikkeling van een test om te voorkomen dat er te véél rhesusprikken worden gegeven. Ellen: “Eerst kregen álle zwangere RhD-negatieve vrouwen uit voorzorg een rhesusprik. Ook zij die zwanger waren van een RhD-negatief kind. Wij hebben bij Sanquin een test ontwikkeld waarmee uit het bloed van de moeder de bloedgroep van de foetus bepaald kan worden. Blijkt het kind ook RhD-negatief, dan is behandeling met de rhesusprik niet nodig, want er is geen risico op antistofvorming door de moeder. De test is sinds 2011 standaard onderdeel van de prenatale screening van zwangere vrouwen: 40% van de vrouwen die voorheen uit voorzorg de behandeling kreeg, hoeft die niet meer te ontvangen. Fijn voor hen, én een enorme besparing van een schaars bloedproduct.”
Veel sterfte in Afrika
Zowel Sanquins test om antistoffen te meten als de test om de bloedgroep van de foetus te bepalen worden inmiddels wereldwijd toegepast. Dat wil zeggen: in landen waar de gezondheidszorg goed op orde is. Ellen: “In Nederland komt rhesusziekte nu véél minder voor dan 70 jaar geleden. En als een zwangere vrouw tóch nog antistoffen aanmaakt, zijn er veel meer mogelijkheden om het ongeboren kind te onderzoeken en te behandelen. Maar in contact met collega’s in Afrika kwam ik er tot mijn schok achter dat sterfte door rhesusziekte daar nog steeds ontzettend veel voorkomt. Veel vrouwen in die landen weten niet eens dat ze RhD-negatief zijn en mogelijk risico lopen, en de rhesusprik moeten ze zelf kopen.”
Slimme app
Samen met het LUMC-ziekenhuis en Afrikaanse collega’s heeft Ellen een project opgezet om in Ethiopië, Malawi en Tanzania zwangere vrouwen te helpen. “We hebben een mooi systeem dat geschikt is om ook in rurale gebieden zonder goede zorgvoorziening een bloedtest uit te voeren: met een vingerprik breng je een druppel bloed aan op een speciaal kaartje. Vervolgens lees je met een app op je telefoon af of het bloed RhD-negatief is – mobiele telefoons zijn in Afrika namelijk wél goed voorhanden. Is een vrouw RhD-negatief, dan legt de app uit dat ze risico loopt en bij de bevalling naar een kliniek moet gaan. Daar kan ze een rhesusprik ontvangen. Die prikken worden gesponsord door een van de fabrikanten daarvan. Hopelijk slagen we er met dit project uiteindelijk in de sterfte door rhesusziekte ook in Afrika flink terug te dringen.”
Nog betere screening
Het onderzoek naar rhesusziekte is ook in Nederland nog lang niet afgelopen. Ellen: “We zijn erachter gekomen dat bij mensen van Afrikaanse afkomt het rhesusgen zich in de evolutie iets anders heeft ontwikkeld. Daardoor kan de test om het ongeboren kind te typeren minder goed bij hen werken. We maken daarom nu een betere test. Ook onderzoeken we of we de foetale rhesustypering al veel vroeger in de zwangerschap kunnen doen. Verder hebben we ontdekt waarom sommige RhD-antistoffen wél zorgen voor afbraak van de rode bloedcellen en andere niet. We ontwikkelen een test die de afbraak beter kan voorspellen, zodat je beter kunt inschatten bij een risicozwangere of haar kind gevaar loopt. Tot slot zijn we betrokken bij onderzoek om het transport van de antistoffen van moeder naar kind te blokkeren. Sanquin verricht daarvoor de diagnostiek. Al dit onderzoek moet uiteindelijk leiden tot nóg betere screening van zwangeren en een nóg betere behandeling van rhesusbaby’s. Want dat is nog altijd de kerntaak van Sanquin: zorgen voor een beter leven van de patiënt.”
Lees meer over het belangrijke project om rhesusziekte in Afrika uit te bannen.