Van de relatief oude TIL-therapie is aangetoond dat die effectief kan zijn in de strijd tegen huidkanker en een aantal andere kankersoorten. Sanquin onderzoekt nu samen met het Prinses Máxima Centrum of de TIL-therapie eveneens werkt bij de kinderkanker neuroblastoom. Een grote uitdaging omdat het afweersysteem van kinderen anders functioneert dan dat van volwassenen.
De TIL-therapie is in de jaren tachtig van de vorige eeuw ontwikkeld in de Verenigde Staten. Bij deze immuuntherapie wordt een tumor eerst operatief verwijderd. Daarin zitten immuuncellen, de zogeheten TIL’s: Tumor-Infiltrating lymphocytes. Deze T-cellen zijn echter verzwakt en de hoeveelheid ervan is te beperkt om de tumor daadkrachtig te verslaan. Door de verwijderde tumor in stukjes te snijden en met specifieke groeifactoren in het laboratorium te behandelen, kunnen de immuuncellen zich sterk vermeerderen en aansterken en leggen de tumorcellen tijdens deze kweek het loodje. De patiënt krijgt die T-cellen via een infuus terug, waarna dit versterkte leger de strijd kan aangaan met de nog aanwezige tumorcellen in het lichaam.
Longtumoren
Inmiddels is aangetoond dat de TIL-therapie goed werkt bij melanomen. Ongeveer de helft van de behandelde patiënten heeft er baat bij en zo’n 10 procent geneest zelfs volledig. Al vanaf 2011 past het Nederlands Kanker Instituut (NKI) deze behandeling toe, die sinds vorig jaar wordt vergoed vanuit het basispakket. Sanquin levert hiervoor opgekweekte TIL producten, maar doet ook onderzoek naar nieuwe toepassingen voor de TIL-therapie. Monika Wolkers, groepsleider Sanquin Research en universitair hoofddocent immunologie in Amsterdam UMC, noemt als voorbeeld longtumoren. `Samen met het NKI doen we daar onderzoek naar. In het laboratorium lijkt deze therapie zinvol. Na de zomer hopen we de eerste klinische testen te kunnen doen.’
Onverwachts
Werd de werking van de TIL-therapie altijd uitsluitend voor volwassen kankerpatiënten onderzocht, Sanquin wil nu ook kijken of die iets kan betekenen voor kinderen. Wolkers zegt dat Sanquin al jaren goede contacten heeft met het Prinses Máxima Centrum (PMC), een ziekenhuis voor kinderoncologie. `Toen medewerkers daar hoorden dat wij onderzoek doen naar TIL-therapie voor longkanker, vroegen ze of we dat ook voor de kinderkanker neuroblastoom zouden willen doen. In eerste instantie dacht ik dat zoiets zinloos is omdat die kinderen altijd een voorbehandeling krijgen met chemotherapie. Dan is het tumorweefsel meestal dood. Maar het PMC toonde aan dat er nog levende T-cellen aanwezig zijn. Reden genoeg om het toch maar eens te proberen.’
Synergie
Deze studie doet Wolkers samen met Judith Wienke, postdoc onderzoeker bij het PMC. Wienke is opgeleid tot arts en is evenals Wolkers immunoloog. `Monika heeft uitgebreide ervaring met de TIL-therapie en ik weet veel van de kinderimmunologie. Door deze synergie vullen we elkaar mooi aan terwijl we ook veel overlappende expertise hebben.’ Ze vertelt dat neuroblastoom na de bloedkankers en hersenkankers de meest voorkomende kindertumor is. `Het is een vaste tumor die overal in het lichaam kan zitten maar vaak in de buik groeit, soms zo groot als een sinaasappel. Bij de laagrisicogroep kunnen de tumoren vanzelf verdwijnen en de meeste kinderen overleven deze ziekte. Maar de hoogrisicogroep – zo’n 25 kinderen per jaar – moet een zware behandeling ondergaan. Deze bestaat uit chemotherapie, operatieve verwijdering van de tumor, bestraling, stamceltransplantatie en immuuntherapie met antilichamen. Ondanks dit intensieve traject overleeft slechts 60 procent van de patiëntjes de eerste vijf jaar.’
Meer Gamma-Delta T-cellen
Een veel minder ingrijpende behandeling, zoals de TIL-therapie, zou een welkome aanvulling zijn voor deze jonge patiënten. Maar de ontwikkeling hiervan vergt volgens Wolkers een andere benadering omdat het afweersysteem van kinderen anders is dan dat van volwassenen. `We hebben allemaal een aangeboren en een verworven afweersysteem. De verhouding tussen aangeboren en verworven immuuncellen is bij kinderen anders. Zij hebben veel meer aangeboren immuuncellen en ook meer aangeboren T-cellen in de tumor. We vermoeden dat deze zogenoemde Gamma-Delta T-cellen de kanker zelfs effectiever bestrijden maar dat weten we nog niet.’ Wienke vult aan dat ze gezamenlijk met subsidie van de Stichting Kinderen Kankervrij (KiKa) dit gaan onderzoeken. `De vraag is hoe we deze T-cellen het beste kunnen stimuleren zodat ze actiever worden en zich sterk gaan vermeerderen. We hopen over een aantal jaren de eerste klinische tests te kunnen doen.’
Onontgonnen terrein
De onderzoekers van het PMC dromen al van volgende stappen. Zo denken ze aan kinderen met een sarcoom, een bindweefselkanker. Deze patiënten krijgen normaal ook zo’n uitgebreide behandeling als kinderen met neuroblastoom maar voor hen is het onderdeel immuuntherapie nog nauwelijks ontwikkeld. Wolkers zegt dat onderzoek naar deze groep binnenkort van start gaat. `En met Judith, het NKI en een onderzoeker van de Université Libre in Brussel zijn we een samenwerking aangegaan om de T-celrespons bij kinderen beter te begrijpen. Het is nog onontgonnen terrein. We zijn echt aan het pionieren.’
Tekst: John Ekkelboom